در حالیکه برخی اخبار تایید نشده حکایت از آن دارد که دریای خزر تا 70 سال آینده خشک خواهد شد، اکثریت کارشناسان این ادعا را رد می‌کنند. گرچه آنها نیز معتقدند که خزر، پسروی قابل توجهی را داشته و خواهد داشت!

صاحبنظران با رد این ادعا که دریای خزر تا ۷۰ سال دیگر خشک خواهد شد، مدعی اند که تداوم پسروی آب خزر را دلالت بر خشک شدن بزرگترین دریاچه جهان نیست، چراکه خزر با پنج برابر حجم آب خلیج فارس هرگز به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار نخواهد شد.

اما با این همه، این خبر موجی از نگرانی را ایجاد کرد و به شدت به دنبال صحت و سقم این قضیه هستند. صاحبنظران ممتاز کشور در حوزه محیط زیست ضمن رد این ادعا به همه ایرانیان اطمینان دادند که دریای خزر برای آن‌ها تا ابد باقی خواهد ماند. آن‌ها معتقد هستند دریای خزر با عمق یک هزار و ۳۵ متر و حجم آب آن که پنج برابر خلیج فارس است تحت هیچ شرایطی با دریاچه ارومیه که بین سه تا ۶ متر عمق داشت قابل قیاس نخواهد بود و این دریا خشک شدنی نیست. دریای خزر ۲ چاله بسیار بزرگ در میانه و جنوب خود دارد که بسیار حیرت انگیز است، پس خشک شدن دریای خزر منتفی است.

کارشناسان ضمن تایید تداوم پسروی‌های آب دریای خزر این امکان را می‌دهند که در چند سال آینده سواحل خزر شاید کیلومتر‌ها در عمق این دریا نفوذ کند، اما خزر به شکل کامل خشک نمی‌شود. آنچه زمینه نگرانی نخبگان محیط زیست را فراهم کرد بهم خوردگی “بیلان” آب دریای خزر است که به علت احداث سد‌های متعدد بر روی رودخانه ولگا به عنوان بزرگترین رودخانه اروپا که به تنهایی حدود ۸۴ درصد آب دریای خزر را تامین می‌کند.
نوسانات آب برای همه دریاچه‌های جهان یکسان است که بستگی به ورود آب رودخانه‌ها و میزان شدت تبخیر این دریاچه‌ها دارد و الگوی متفاوتی با آب‌های آزاد جهان دارند که به خاطر آب شدن یخ قطب‌ها سطح آب آن‌ها بر خلاف دریاچه‌ها بالا می‌آید. دهه ۶۰ تراز آب دریای خزر به حدی بالا آمد که وزارت کشور به ناچار موج ش ن‌هایی را کنار ساحل با سنگ چینه‌های فروان ایجاد کرد که در حال حاضر به خاطر پسروی آب خزر همه آن سواحل به پارکینگ ماشین تبدیل شد و سنگ‌ها بیرون از دریا ماندند.

صاحبنظران معتقد هستند تمام دریاچه‌های جهان وقتی ورودی آب رودخانه‌ها به این دریاچه کم شود تراز آب بهم خورده و تراز آن کاهشی خواهد شد. تراز بارش و تبخیر در دریاچه‌ها همیشه منفی است و میزان تبخیر آب به مراتب بیشتر از بارشی است که بر سطح دریاچه می‌بارد که خزر هم از این امر مستثنی نیست. اما آنچه که به عنوان دغدغه جدی این کارشناسان مطرح است پول پاشی برای احیا بدون در نظر گرفتن مطالعات است. آن‌ها بر این باور هستند میلیارد‌ها دلار برای احیای دریاچه ارومیه هزینه شد و همانند سرمایه گذاری در سیستان و بلوچستان هیچ دستاوردی نداشته است.

این کارشناسان پیش بینی کردند با توجه به شواهد موجود و پسروی‌های پیاپی به خاطر کاهش ورودی آب ولگا برای خزر هم نباید پول پاشی بدون مطالعه انجام شود. صاحبنظران بر این اصل تاکید دارند با توجه به روند موجود تا ۲۰ سال آینده خلیج گرگان و میانکاله بسیار عقب نشینی و خشک خواهند شد و پول پاشی بی هدف هیچ دستاوردی نخواهد داشت

فرونشت بعد از کاهش تراز

با این حال نگرانی‌ها در مورد دریای خزر تنها به خشک شدن آن محدود نمی‌شود. علی بیت‌الهی، رئیس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه‌وشهرسازی فرونشست را یکی دیگر از این مخاطرات عنوان کرده و می‌گوید: «میزان فرونشست در سواحل مازندران به ۹سانتی‌متر در سال رسیده؛ درحالی‌که در ۵سال گذشته فرونشست در این منطقه صفر بوده است.» تحقیقات کارشناسان فرونشست این قسمت از زمین را نشان می‌دهد. چندی پیش معصومه بنی‌هاشمی، مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر وزارت نیرو اعلام کرد: «سطح آب دریای خزر در سال۱۴۰۱ نسبت به سال۱۴۰۰، معادل ۲۶سانتی‌متر کاهش یافته است. این کاهش در شرایطی است که در سال۱۴۰۰ نیز سطح آب ۲۴سانتی‌متر کاهش یافته بود. در مجموع در طی دو سال اخیر سطح آب خزر حدود ۵۰سانتی‌متر کاهش یافته است. این در حالی‌است که از سال۱۳۷۴تاکنون سطح آب دریای خزر روندی کاهشی داشته و در این مدت حدود دو متر از ارتفاع آب این دریا کم شده است.»، اما چرا آب دریای خزر دارد آب می‌رود؟ صاحب‌نظران این حوزه، دو عامل مهم در کاهش سطح آب دریای خزر را مطرح می‌کنند؛ نخست و شاید مهم‌ترین عامل آن، کاهش ریزش‌های جوی و افزایش تبخیر است. در چند سال گذشته به‌دلیل گرم‌شدن کره زمین به‌ویژه حوضه آبریز خزر که همواره نسبت به متوسط جهانی دو تا چهار برابر گرم‌تر می‌شود، باعث شده است میزان بارش کم و در مقابل تبخیر بیشتر شود. دیدگاه دوم، اما مبتنی است بر سدسازی‌های اخیر روسیه روی ورودی آب رودخانه ولگا که به دریای خزر می‌ریزد. این در حالی است که علی سلاجقه، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست هم بر این دیدگاه دوم صحه گذاشته و جلال محمودزاده، نماینده مهاباد هم در مجلس بر آن تاکید کرده است: «روسیه با سدسازی خود روی ولگا نشان می‌دهد همچون ترکیه و افغانستان برای منافع خود حاضر به نادیده گرفتن حق سایر کشور‌ها است.»

دو سناریوی محتمل

گذشته از این اما، اگر روند کاهش دریاچه خزر ادامه پیدا کند، چه آینده‌ای برای آن پیش‌بینی می‌شود؟ همایون خوشروان، مدیر پیشین مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر با اشاره به دوسناریوی مطرح در مورد دریای خزر می‌گوید: «آخرین پیش‌بینی درباره دریای خزر که از سوی کارشناسان آلمانی و روسی بر اساس مدل‌های اقلیمی بوده، دو سناریو را برای دریای خزر پیش‌بینی کرده که بر مبنای آن تا انتهای قرن۲۱ یعنی ۷۶سال آینده، خزر دچار کاهش تراز آب خواهد شد که خوش‌بینانه آن ۹متر است و بدبینانه آن ۱۸متر.» خوش‌روان با ذکر اینکه دریای خزر غیرقابل پیش‌بینی است و ممکن است بر خلاف این دو سناریو، روندش تغییر کند و دوباره آب بالا بیاید، در پاسخ به اینکه چطور می‌شود جلوی این اتفاق را گرفت؟ می‌گوید: « اینکه فکر کنیم می‌توانیم جلوی این اتفاق را بگیریم تفکری کاملا اشتباه است؛ چراکه به‌خاطر گرمایش زمین همه مناطق دارند عکس‌العمل‌های متفاوتی نشان می‌دهند؛ اما ما می‌توانیم خودمان را با این پدیده سازگار کنیم و در سواحل خزر دخل و تصرف نداشته باشیم. برخی می‌خواهند از این فرصت استفاده و ساحل را تصرف کنند و برای منافع شخصی دست به ساخت‌و‌ساز بزنند که این امر تبعات بسیار دارد.» او به دهه۵۰ اشاره می‌کند که عقب‌نشینی دریای خزر صورت گرفت و به محض عقب‌نشینی، سرمایه‌گذاران تپه‌های ماسه‌ای را صاف و شروع به شهرک‌سازی کردند. شهرک‌های خزرشهر و آمودریا و خیلی شهرک‌های دیگر در همین زمان ساخته شدند؛ ولی وقتی دوباره آب دریا بالا آمد، این شهرک‌ها به‌شدت آسیب دیدند. او در این زمینه می‌گوید: ما نباید دوباره این اشتباه را تکرار و خط ساحلی را اشغال کنیم.

20 سانت در یک سال

در یکی از آخرین اظهار نظرها در این زمینه یک کارشناس محیط زیست مدعی شده که در سال جاری میلادی تراز خزر نسبت به سال گذشته ۲۰ سانتیمتر کاهش داشته است.

الهه موحدی با ذکر اینکه ماهیت دریای خزر دریاچه است و تغییرات اقلیمی می‌تواند به شدت روی این دریاچه تاثیر بگذارد می‌گوید: در واقع اگر این تاثیر در دریاهای آزاد در حد میلیمتر باشد در دریای خزر به چندین متر می‌رسد.

به گفته وی، دریای خزر در ۲ دهه اخیر ۲ متر کاهش تراز آب ثبت شده است و اکنون به کمترین مقدار خود یک قرن اخیر در تراز دریای خزر رسیده است.

این کارشناس با بیان اینکه کاهش ورودی آب نیز در کنار تغییر اقلیم به شدت روی کاهش تراز تاثیرگذار بوده است، می‌افزاید: سهم رودخانه‌های ما در دریای خزر بسیار کم است و ۸۰ درصد آب خزر را ولگا می‌دهد، اما علاوه بر ولگا ورودی‌های سایر رودخانه‌ها این حوزه نیز کم شده است. ولگا ۳۰۰ میلیارد متر مکعب آب وارد دریای خزر می‌کند و تغییرات ورودی آب آن به خزر از همه موارد اثرگذارتر است.

به اعتقاد وی تبخیرآب دریای خزر یکی دیگر از تهدیدهایی است که اتین دریاچه را تهدید می‌کند. موحدی در این زمینه می‌گوید: دریای خزر یک دریاچه آب شیرین است، لذا تبخیر آن بالاتر از دریاهای شور است و یکی، دو درجه افزایش گرمایش جهانی تاثیر بسیار شدیدی بر تبخیر آب آن داشته است به طوری که داده‌های سازمان نقشه برداری نشان می‌دهد این تبخیر می‌تواند ۱۰ سانتیمتر در سال باشد.

اما اینکه این کاهش تراز آب چه تاثیری می‌تواند روی زیست بوم مردم مناطق حاشیه‌‌‌‌ای آن و همچنین آب و هوای کشور و البته حفظ کلونی‌‌های جانوری و گیاهی آن داشته باشد، موضوعی است که شاید از همه اینها مهمتر باشد. مساله‌‌‌‌ای که کارشناسان باید به ان پاسخ دهند!